Η ιστορία της ξερολιθιάς στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον
Κείμενο και φωτογραφίες Απόστολος Κων. Καρακώστας
Στο Αγρίνιο το βράδυ της Τετάρτης 6 Νοέμβρη και στο Παπαστράτειο μέγαρο στο κέντρο της πόλης, (πλατεία Ανδρέα Παναγόπουλου γνωστή ως «συντριβάνι»), πραγματοποιήθηκε η δεύτερη στην σειρά εκδήλωση του 10ου κύκλου (2024-2025) με ομιλίες και παρουσιάσεις της Σχολής Τοπικής Ιστορίας και Πολιτισμού «Αθανάσιος Παλιούρας» από την Γυμναστική Εταιρεία Αγρινίου (Γ.Ε.Α.).
Δύο καταξιωμένες ομιλήτριες παρουσίασαν στο ενδιαφερόμενο κοινό τις εργασίες τους για την ξερολιθιά, την ιστορία της, την «επιστροφή» της στην τεχνολογική μας εποχή, ενώ συζητήθηκε και το μέλλον που μπορεί να έχει στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στον τόπο της Αιτωλοακαρνανίας.
Συντονίστρια της εκδήλωσης ήταν η εκπαιδευτικός κυρία Ελένη Μαρσέλλου, η οποία καλωσόρισε τους Αγρινιώτες στην αίθουσα και τους πληροφόρησε για το θέμα των ομιλιών. Σύστησε τις ομιλήτριες, διάβασε τα βιογραφικά τους και μίλησε για τις εργασίες τους στην ανάδειξη της τέχνης της ξερολιθιάς.
Για την πρώτη ομιλήτρια, την Δρ. Ιουλία Κ. Παπαευτυχίου, που είναι Διπλωματούχος Αρχιτέκτων Μηχανικός του Ε.Μ.Π. μίλησε για την επαγγελματική της σταδιοδρομία τα τελευταία σαράντα χρόνια σαν Αρχιτέκτων Μηχανικός και σαν Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Τεχνικών Υπηρεσιών, την προσφορά της στην εκπαίδευση, τις έρευνές της, την συμμετοχή της σε πολυάριθμα συνέδρια στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό, τα άρθρα και τις επιστημονικές εργασίες της που έχει δημοσιεύσει. Τέλος αναφέρθηκε στην συμμετοχή της κυρίας Παπαευτυχίου σε δεκάδες Ελληνικούς και ξένους φορείς που εστιάζουν στο θέμα της ξερολιθιάς και της προστασίας του περιβάλλοντος.
(Η κυρία Παπαευτυχίου ήταν ιδρυτικό μέλος και τέως Αντιπρόεδρος της Διεθνούς Εταιρείας για τη Διεπιστημονική Μελέτη της Ξερολιθιάς SPS).
Το θέμα της ομιλίας της ήταν: «Η ξερολιθιά στον Ελλαδικό χώρο: Η αξία και η απαξίωσή της». (Το πλήρες επιστημονικό κείμενο της ομιλίας της κυρίας Παπαευτυχίου ακολουθεί στο τέλος του κειμένου).
Για την δεύτερη ομιλήτρια, την Θερμιότισσα κυρία Σοφία Υφαντή που είναι Ψυχολόγος και έχει σπουδάσει και διοίκηση Επιχειρήσεων, μίλησε για την Προεδρία της στο Ινστιτούτο Δημιουργικότητας Έρευνας και Ανάπτυξης της Περιφέρειας Θέρμου, (Ι.Δ.Ε.Α.Π.Θ.) και για την δραστήρια συμμετοχή της για είκοσι χρόνια στην βιώσιμη ανάπτυξη του Περιβάλλοντος του Δήμου Θέρμου.
Το θέμα της ομιλίας της κυρίας Υφαντή ήταν: «Η ξερολιθιά στην ορεινή Τριχωνίδα».
Οι δύο ομιλήτριες αναφέρθηκαν στην ιστορία της ξερολιθιάς ενώ συγχρόνως πρόβαλαν εκατοντάδες εικόνες στην μεγάλη οθόνη από διάφορα σημεία της χώρας και του κόσμου όπου υπάρχουν κατάλοιπα αρχαίων ξερολιθιών και κατασκευή νεότερων φθάνοντας μέχρι τις ημέρες μας. Και οι δυο ομιλήτριες ήταν αισιόδοξες για το μέλλον της ξερολιθιάς καθώς και για την ανάδειξη των παλιών ιστορικών μονοπατιών, ειδικά στον Νομό μας.
Στην αίθουσα παραβρέθηκαν πολλοί εθελοντές που συμμετείχαν σε κατασκευές ξερολιθιάς στο γειτονικό Θέρμο και στην γύρω του περιοχή. Η κυρία Υφαντή κάλεσε στο βήμα το Αλέξανδρο Καραγεώργο που εργάζεται εθελοντικά σε κατασκευές ξερολιθιάς που αποσκοπούν στην προστασία του περιβάλλοντος. Αλλά και σε κοινωνικούς σκοπούς, όπως για παράδειγμα την στήριξη σπιτιών που το έχουν ανάγκη, ώστε να μην υποχωρήσει το έδαφος και γκρεμιστούν από την διάβρωση λόγω βροχών, αφήνωντας άστεγους ανθρώπους που μένουν σε ορεινά χωριά της περιοχής.
Για εργασίες ξερολιθιάς στο Θέρμο με πρωτοβουλία του Ι.Δ.Ε.Α.Π.Θ. που στηρίζεται από τον Δήμο διαβάστε εδώ: https://www.agrinionews.gr/xekinise-to-diimero-ergastirio-xerolithias-thermo/
Με το πέρας των ομιλιών που παρακολούθησαν με ενδιαφέρον περισσότερα από εκατό άτομα, ακολούθησαν πολλές ερωτήσεις προς τις ομιλήτριες. Οι περισσότερες είχαν να κάνουν με το μέλλον της ξερολιθιάς, με την εκδήλωση ενδιαφέροντος ή όχι από τους κατοίκους, με την χάραξη νέων μονοπατιών ή συντήρηση-ανάδειξη των παλιών εγκαταλειμμένων.
Κάτοικος της Ανάληψης, της ιστορικής Δερβέκιστας όπου είχε το στρατηγείο του ο Γεώργιος Καραϊσκάκης από το καλοκαίρι του 1825 έως την Ηρωϊκή έξοδο των Ελεύθερων Πολιορκημένων της Ιεράς Πόλεως του Μεσολογγίου τον Απρίλη του 1826, εξέφρασε την αγωνία του για την τύχη του ιστορικού μονοπατιού που ακολούθησαν οι Εξοδίτες για να φθάσουν στην Δερβέκιστα και να βρουν ασφαλές καταφύγιο.
Ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Θέρμου που παραβρέθηκε στην εκδήλωση καθώς συνδράμει ενεργά σε όλα τα περιβαλλοντικά έργα και στην κατασκευή ξερολιθιών όπου χρειάζονται στον Δήμο Θέρμου, απάντησε στον Αναληψιώτη για τις ενέργειες που γίνονται από τον Δήμο για την πλήρη ανάδειξη του μονοπατιού των εξοδιτών, που να σημειωθεί δεν τελειώνει εκεί στις ράχες του Απόκουρου, αλλά συνεχίζει μέχρι το Ναύπλιο όπου κατέληξαν οι κατατρεγμένοι εξοδίτες. Εξέφρασε ο Πρόεδρος την αισιοδοξία του ότι μέχρι τον εορτασμό των 200 ετών από την Έξοδο, τον Απρίλη του 2026, το μονοπάτι θα έχει αποκατασταθεί-τουλάχιστον στο μέρος που περνάει από τον Δήμο. Και καθώς μιλάει πάντα σταράτα πρόσθεσε την αγωνία του για την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στις ξερολιθιές και στους καθαρισμούς μονοπατιών, καθώς αυτές οι εργασίες είναι ομαδικές και πάντα γινόταν στο παρελθόν από τους κατοίκους.
Η ομιλίες, προβολές εικόνων, ερωτήσεις-απαντήσεις και τα…πηγαδάκια συζητήσεων-μέσα και έξω από την αίθουσα-για την λησμονημένη τέχνη της ξερολιθιάς και των μονοπατιών κράτησε κοντά τρεις ώρες!
Όλοι συνεχάρησαν τις κυρίες Ιουλία Παπαευτυχίου, Σοφία Υφαντή και Ελένη Μαρσέλλου καθώς και όλους τους συντελεστές της εκδήλωσης, και είναι πολλοί αυτοί στο παρασκήνιο.
Ανακοινώθηκε η επόμενη εκδήλωση της Σχολής Τοπικής Ιστορίας για τις αρχές Δεκέμβρη.
-----------------------ο-----------------------
Ακολουθεί η ομιλία της κυρίας Ιουλίας Παπαευτυχίου:
Η ξερολιθιά στον Ελλαδικό χώρο: Η αξία και η απαξίωσή της
Ιουλία Κ. Παπαευτυχίου
Δρ Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ
Εισαγωγή: Η παρούσα εισήγηση αναφέρεται στις κατασκευές από ξερολιθιά στον Ελλαδικό χώρο, οι οποίες, παρά την παλαιότητα και την πολυεπίπεδη σημασία τους, δεν έχουν χαρακτηριστεί ως μνημεία. Ωστόσο, αποτελούν βασικά συστατικά στοιχεία του τοπίου της χώρας μας, είτε ως σύνολα, είτε ως αυτόνομα κτίσματα, πάντα μέσα στο πλαίσιο του περιβαλλοντικού ζητήματος. Εξάλλου, οι χαρακτηρισμένες ως μνημεία ξερολιθικές κατασκευές, τυγχάνουν της φροντίδας των απανταχού αρχαιολογικών υπηρεσιών, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Αναπόφευκτα, επιχειρείται η σύγκριση της μεταχείρισης που τυγχάνουν οι κατασκευές από ξερολιθιά στον τόπο μας, με τη μεταχείριση που τυγχάνουν στις αναπτυγμένες χώρες.
Ο λίθος, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα αλλά και την ιστορία της αρχιτεκτονικής, αποτελούσε και συνεχίζει να αποτελεί ένα από τα βασικά δομικά υλικά των ανθρωπίνων κατασκευών, σε παγκόσμιο επίπεδο. Ειδικότερα η χρήση του λίθου «εν ξηρώ», χωρίς συνδετικό κονίαμα, ήταν η κυρίαρχη τεχνική για την ανοικοδόμηση των αρχαιοτέρων μνημείων του πλανήτη. Όμως, με την πάροδο του χρόνου και τη μεταγενέστερη χρήση μεταλλικών συνδέσμων και κονιαμάτων, η τέχνη της ξερολιθιάς περιορίστηκε σε απλούστερες κατασκευές και κυρίως σε κτίσματα στην ύπαιθρο.
Η γεωμορφολογία του εδάφους στις περιοχές με επικλινή εδάφη, και η ανάγκη για δημιουργία καλλιεργήσιμων εκτάσεων στο πλαίσιο των γεωργοκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων του πρωτογενούς παραγωγικού τομέα, είχαν ως αποτέλεσμα την κατασκευή αναβαθμίδων. Η πλέον πρόσφορη λύση για τη στήριξη των αναβαθμίδων ήταν το κτίσιμο αναλημματικών τοίχων από ξερολιθιά, με πρώτη ύλη τα πετρώματα της κάθε περιοχής. Εφεξής οποιαδήποτε αναφορά σε αναβαθμίδες εξυπονοεί την παρουσία τοίχων αντιστήριξης από ξερολιθιά. Επισημαίνεται ότι οι αναβαθμίδες που έχουν δημιουργηθεί σε ήπια επικλινείς περιοχές χωρίς τοίχους αντιστήριξης από ξερολιθιά, τείνουν να διαβρώνονται αμέσως μετά από τη διακοπή της καλλιέργειάς τους.
Η αξία των ξερολιθικών κατασκευών: Η συνηθέστερη λοιπόν, ξερολιθική κατασκευή είναι οι τοίχοι αντιστήριξης των αναβαθμίδων, οι οποίες παρά τη σημερινή εγκατάλειψή τους σε πολλά μέρη της γης, χαρακτηρίζουν με καθοριστικό τρόπο το αγροτικό τοπίο, προσδίδοντάς του υψηλή αισθητική και πολιτισμική αξία. Η αφθονία και η ποικιλία των πετρωμάτων, της πρώτης ύλης, σε συνδυασμό με τις ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής και την τοπική παράδοση στην κατασκευή, οδήγησαν σε αξιοθαύμαστα κατασκευαστικά αποτελέσματα από τεχνικής και αισθητικής πλευράς. Οποιοδήποτε πέτρωμα βρισκόταν επί τόπου και αναλόγως των δυνατοτήτων κατεργασίας του, κατέληγε σε χρηστικούς αναλημματικούς τοίχους, φανερώνοντας τη δεξιοτεχνία των μαστόρων και τη σοφή χρήση του υλικού, αλλά και το σεβασμό του ανθρώπου προς τη φύση. Η διαρκής χρήση των αναβαθμίδων από αρχαιοτάτων χρόνων, τις καθιστά φορείς ιστορικής μνήμης, αλλά και φορείς πληροφόρησης για ποικίλες τεχνικές. Άλλωστε, το αναβαθμιδωμένο τοπίο χαρακτηρίζει διαχρονικά πολλές περιοχές της χώρας μας, τόσο της ηπειρωτικής όσο και της νησιωτικής.
Αδιαμφισβήτητη είναι και η οικολογική αξία των αναβαθμίδων, αφού συμβάλλουν τα μέγιστα στη βιοποικιλότητα, αποτελώντας βασικό βιότοπο πολλών ειδών πανίδας και χλωρίδας, ενώ ταυτοχρόνως αποτρέπουν τη διάβρωση του εδάφους. Οι αναλημματικοί τοίχοι από ξερολιθιά αποτελούν καταφύγιο για διάφορα είδη ερπετών και εντόμων, με τα οποία διατρέφονται πτηνά και μικρά θηλαστικά, τα οποία με τη σειρά τους αποτελούν τροφή για μεγαλύτερα θηλαστικά. Ποικίλα φυτά αναπτύσσονται μέσα στα κενά των αναλημματικών τοίχων από ξερολιθιά, ενώ κάποια άλλα ευνοούνται στην ανάπτυξή τους από το μικροκλίμα που δημιουργείται στις παρυφές των τοίχων. Τονίζεται ιδιαιτέρως η σημασία των αναβαθμίδων για την προστασία των επικλινών εδαφών από τη διάβρωση, δεδομένων των κλιματικών αλλαγών και της επαπειλούμενης ερημοποίησης ολόκληρων γεωγραφικών περιοχών.
Ωστόσο, κατά το παρελθόν οι γεωργοκτηνοτροφικές δραστηριότητες, στις περιοχές με επικλινή εδάφη, εκτός από τη δημιουργία αναβαθμίδων με τοίχους αντιστήριξης από ξερολιθιά, απαιτούσαν την κατασκευή ποικίλων έργων και κτισμάτων. Με την ίδια πρώτη ύλη, δηλαδή τα πετρώματα της κάθε περιοχής και με εφαρμογή της τέχνης της ξερολιθιάς, δημιουργήθηκαν δίκτυα λιθόστρωτων και πλακόστρωτων διόδων, κατασκευάστηκαν γεφύρια και αναλημματικοί τοίχοι σε έργα οδοποιϊας, ολοκληρώθηκαν έργα διευθέτησης χειμάρρων και ρεμάτων καθώς και έργων διαχείρισης του νερού. Κτίστηκαν τοίχοι για την οριοθέτηση ιδιοκτησιών, την περίφραξη καλλιεργειών και βοσκοτόπων, την ανέγερση μαντρών και σταύλων, καθώς και μόνιμων ή εποχικών καταλυμάτων. Ακόμη και καλυβιών για την προφύλαξη των μικρών αλιευτικών σκαφών στις ακτές πολυάριθμων νησιών. Στις περιπτώσεις απομακρυσμένων και δύσβατων περιοχών, δημιουργήθηκαν ολόκληροι εποχικοί οικισμοί από ξερολιθιά. Δεκάδες μικρότερες πολυπίκοιλες κατασκευές, όπως μελισσόσπιτα, μελισσοθυρίδες, πηγάδια και στέρνες, συμπλήρωναν το σύνολο των ξερολιθικών κατασκευών.
Επιπλέον, στο πλαίσιο των οικονομικών δραστηριοτήτων του δευτερογενούς παραγωγικού τομέα και πριν από την εμφάνιση του οπλισμένου σκυροδέματος, οι περισσότερες προβιομηχανικές εγκαταστάσεις, ή μεγάλα τμήματά τους, κατασκευάζονταν από ξερολιθιά. Εκτός, λοιπόν από τις αναβαθμίδες και τα ποικίλα ξερολιθικά κτίσματα που κατά κανόνα τις συνόδευαν, το σύνολο συμπληρωνόταν από ελαιοτριβεία, αλώνια και φούρνους, από ασβεστοκάμινα, πατητήρια, ανεμόμυλους και νερόμυλους. Τονίζεται ότι στην περίπτωση των ανεμομύλων και των νερομύλων, μόνο κάποια τμήματά τους κατασκευάζονταν από ξερολιθιά, όπως οι τοίχοι αντιστήριξης των βάσεών τους και τα βοηθητικά προσκτίσματά τους.
Οι κοινές ανάγκες για την άσκηση των γεωργοκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων στις διάφορες χώρες του κόσμου, κατά κανόνα οδηγούσαν σε παρεμφερείς κατασκευαστικές λύσεις. Εντούτοις, συχνά απαντώνται ιδιαίτερες ξερολιθικές κατασκευές που χαρακτηρίζουν ολόκληρα γεωγραφικά διαμερίσματα ή μεμονωμένες περιοχές. Ως παραδείγματα αναφέρονται οι «τρούλοι» στην Πούλια της Ιταλίας, οι γιγάντιες ξερολιθικές κατασκευές της Βιομηχανίας Σχιστολίθων στη Βόρεια Ουαλλία, οι τοίχοι ανακοπής της πορείας των χιονοστιβάδων στην Ελβετία και οι αποθηκευτικοί χώροι για το χιόνι στη Γαλλία.
Με την πάροδο του χρόνου και τις αλλαγές που επέφερε η εκμηχάνιση στον πρωτογενή και δευτερογενή παραγωγικό τομέα, οι αναβαθμίδες εγκαταλείφθηκαν σταδιακά, ώστε σήμερα να κινδυνεύουν με πλήρη αφανισμό. Την ίδια πορεία ακολούθησαν και όλες οι άλλες ξερολιθικές κατασκευές, οι οποίες είναι φορείς ιστορικής μνήμης και πληροφόρησης για παρελθόντα παραγωγικά συστήματα και τεχνογνωσία – όπως και οι αναβαθμίδες – προσδίδοντάς τους ιστορική και πολιτισμική αξία. Σε μια πρώτη ανάλυση, στην ιστορική και πολιτισμική αξία των ξερολιθικών κατασκευών εμπεριέχονται και η αρχαιολογική, η κοινωνιολογική, η εθνολογική, η συμβολική, η αρχιτεκτονική, η τεχνολογική, η γεωπονική, αλλά και η οικονομική αξία. Απολύτως δικαιολογημένα, λοιπόν, το αναβαθμιδωμένο τοπίο και οι ποικίλες ξερολιθικές κατασκευές, αποτελούν αντικείμενα μεγάλου ερευνητικού ενδιαφέροντος – τουλάχιστον σε διεθνές επίπεδο – τα οποία διεισδύοντας σε βάθος χρόνου, απαιτούν διαχρονική και διεπιστημονική προσέγγιση, αφού άπτονται σχεδόν όλων των εκδηλώσεων της ανθρώπινης ζωής.
Τέλος, θα ήταν παράλειψη να μη γίνει αναφορά στην υψηλή συναισθηματική αξία που έχει το σύνολο των ξερολιθικών κατασκευών, για κάθε υποψιασμένο παρατηρητή. Είναι δεδομένο ότι «με την πρώτη προσέγγιση, οι χώροι των αναβαθμίδων γίνονται αντιληπτοί ως σύνολο, ως τοπίο, που προκαλεί αμέσως την έκπληξη και το θαυμασμό». Δεν μένει κανείς ασυγκίνητος από τα αναβαθμιδωμένα τοπία που μπορούν να καθιστούν ένα ολόκληρο νησί «χειροποίητο», από «την ανεπανάληπτη ομορφιά των χρυσαφένιων γυμνών τοπίων με τους αρχέγονους τοίχους», από «αυτά τα κοσμήματα του πετρώδους και αυχμηρού τοπίου», από μια «ύπαιθρο συγκινητικά όμορφη όπως είναι κεντημένη με πέτρα και ανθρώπινο μόχθο».
Η διαχείριση των ξερολιθικών κατασκευών: Στις αναπτυγμένες χώρες είναι δεδομένο των ενδιαφέρον φορέων και πολιτών για την προστασία, την ανάδειξη, αλλά και την αξιοποίηση των ξερολιθικών κατασκευών, ως συστατικών στοιχείων του τοπίου, είτε ως σύνολα, είτε ως αυτόνομα κτίσματα. Στην Ευρώπη, τα πολυάριθμα χρηματοδοτικά προγράμματα που σχετίζονται με τις ξερολιθικές κατασκευές βρίσκουν πλήρη εφαρμογή, μέσα από τη συνεργασία ποικίλων φορέων. Το φάσμα αυτών των προγραμμάτων είναι ευρύτατο, καλύπτοντας κάθε ενέργεια σχετική με τις ξερολιθικές κατασκευές, από την έρευνα πεδίου για την καταγραφή και συντήρησή τους, έως και την κατασκευή σύγχρονων έργων τέχνης. Μεγάλης σημασίας για τη διατήρηση της παράδοσης που σχετίζεται με τις ξερολιθικές κατασκευές, είναι η εκπαίδευση νέων ανθρώπων στην άσκηση της τέχνης της ξερολιθιάς.
Δυστυχώς, έως το τέλος του 20ου αιώνα στην Ελλάδα δεν εκδηλωνόταν ανάλογο ενδιαφέρον, παρά μόνον περιστασιακά και από μεμονωμένους φορείς και άτομα. Η δραστηριοποίηση φορέων και ατόμων προς την κατεύθυνση του τοπίου άρχισε μόλις το 2003, μέσα από το διεπιστημονικό ενδιαφέρον κυρίως από γεωγράφους, γεωπόνους, βιολόγους, πολεοδόμους-χωροτάκτες, ιστορικούς περιβάλλοντος και αρχιτέκτονες τοπίου. Εντούτοις το ενδιαφέρον αυτό παρέμενε θεωρητικό, αφού μόλις τον Φεβρουάριο του 2010 κυρώθηκε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο από το Κοινοβούλιο.
Ειδικότερα, το αγροτικό τοπίο στην Ελλάδα, σύμφωνα με την τυπολογία των αγροτικών τοπίων στην Ευρώπη, αποτελείται από «ανοικτούς κάμπους δημητριακών στη Μεσόγειο, ενίοτε με ζώνες δενδρώδους καλλιέργειας, συμπαγείς οικισμούς και διάσπαρτη δόμηση ενδιάμεσα, καθώς και από θύλακες αρδευόμενων/εντατικών καλλιεργειών, περιβολιών». Όμως, η τυπολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί γενικευμένη και ελλειπής, στον βαθμό που αγνοεί παντελώς τον νησιωτικό χώρο και το ορεινό τοπίο, τα οποία ως κυρίαρχο συστατικό στοιχείο τους έχουν τις αναβαθμίδες.
Ο πλούτος των ξερολιθικών κατασκευών στην Ελλάδα, από μορφολογική και τυπολογική προσέγγιση, είναι εντυπωσιακότατος. Εντούτοις, πλήρης καταγραφή αυτών των κατασκευών δεν έχει γίνει ακόμη για τον ελλαδικό χώρο, και η σχετική ελληνόγλωσση βιβλιογραφία τώρα αρχίζει να εμπλουτίζεται. Το πλέον λυπηρό είναι η ηθελημένη καταστροφή συγκροτημάτων ξερολιθικών κατασκευών, στο όνομα της ανάπτυξης, για την ανέγερση σύγχρονων καταλυμάτων.
Θα ήταν παράλειψη να μην επισημανθεί το ευνοϊκό κλίμα που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται για τις ξερολιθικές κατασκευές στην Ελλάδα, μεσούσης της οικονομικής κρίσης, όσο οξύμωρο κι΄αν φαίνεται. Οικονομικά δεδομένα του 2010, δείχνουν αύξηση του αγροτικού πληθυσμού κατά 8% μέσα στο ίδιο έτος, με κυριότερο προσανατολισμό τις βιολογικές καλλιέργειες. Σε απόλυτους αριθμούς, υπολογίστηκε ότι είχαν αυξηθεί κατά περίπου 60.000 όσοι ασκούσαν το αγροτικό επάγγελμα, και κατά κανόνα μετακινήθηκαν για εγκατάσταση εκτός των μεγάλων αστικών κέντρων της χώρας. Όσον αφορά στα ευρωπαϊκά προγράμματα με αντικείμενο τις ξερολιθικές κατασκευές, σε κάποια από αυτά η Ελλάδα ήταν παρούσα ως εταίρος, είτε με τη συμμετοχή εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, είτε με τη συμμετοχή αναπτυξιακών εταιρειών και τοπικών φορέων.
Η διοργάνωση Διεθνών Συνεδρίων για τις ξερολιθικές κατασκευές το 1992 στην Κρήτη και το 2004 στη Λέσβο, δεν απέδωσε τα αναμενόμενα για την ευαισθητοποίηση του ελληνικού επιστημονικού δυναμικού και των πολιτών. Αντιθέτως, το Διεθνές Συνέδριο που έγινε στην Κεφαλονιά το 2016, είχε ιδιαίτερη απήχηση δεδομένης της ένταξης της τέχνης της ξερολιθιάς στον Εθνικό Κατάλογο Στοιχείων Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας, της UNESCO, τον Ιούνιο του 2015. Αξίζει να μνημονευθεί η εμφάνιση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και διπλωματικών εργασιών σε Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, καθώς και δημοσιευμάτων στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο ή σε διαδικτυακές αναρτήσεις, με θέμα τις ξερολιθικές κατασκευές. Συνήθως, τα δημοσιεύματα αυτά συνδέουν την ανάγκη για διατήρηση των ξερολιθικών κατασκευών με την οικολογική τους αξία και το περιβαλλοντικό ζήτημα.
Από τον Οκτώβριο του 2018, αμέσως μετά από την εγγραφή της τέχνης της ξερολιθιάς στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Στοιχείων Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO, παρατηρήθηκε έκρηξη του ενδιαφέροντος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Αποτέλεσμα ήταν η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση ατόμων και φορέων, με συνακόλουθη την διοργάνωση ποικίλων εκδηλώσεων και δράσεων με αντικείμενο τη ξερολιθιά. Τέτοιες δράσεις είναι σχετικά συνέδρια, ημερίδες, εργαστήρια και σχολεία ξερολιθιάς. Δυστυχώς δεν υπάρχει διαθέσιμος χρόνος για εκτενέστερη αναφορά. Απλώς αναφέρεται ενδεικτικά ο μήνας ξερολιθιάς που διοργανώθηκε από τον σύλλογο «Αμπασάδα» της Τήνου. Μόνο στη νησιωτική Ελλάδα κατά το διάστημα από το 2021 έως και το 2024, έχουν διοργανωθεί 11 εργαστήρια ή σχολεία ξερολιθιάς, ενώ στην ηπειρωτική Ελλάδα δραστηριοποιούνται δύο φορείς με σημαντικό έργο, «Τα Άνθη της Πέτρας» και το περιοδεύον εργαστήριο «Μπουλούκι».
Συμπεράσματα: Συνοψίζοντας, και με δεδομένη την αξία των ξερολιθικών κατασκευών, οδηγούμαστε στην αβίαστη εξαγωγή συμπερασμάτων:
1. Ο πλούτος των ξερολιθικών κατασκευών στην Ελλάδα αποτελεί ανεκμετάλλευτο κεφάλαιο, με προοπτικές επένδυσης στους τομείς της περιβαλλοντικής προστασίας και της οικονομικής ανάπτυξης, επομένως στη γεωργία – κυρίως στον τομέα των βιολογικών καλλιεργειών – και στις εναλλακτικές μορφές τουρισμού.
2. Η πορεία απαξίωσης των ξερολιθικών κατασκευών στην Ελλάδα δείχνει να αναστρέφεται τα τελευταία χρόνια, κυρίως λόγω του διεπιστημονικού ενδιαφέροντος για το αναβαθμιδωμένο τοπίο.
3. Το νομικό πλαίσιο για γόνιμα αποτελέσματα στους τομείς της προστασίας, ανάδειξης και αξιοποίησης των ξερολιθικών κατασκευών, άρχισε να οριστικοποιείται από τη στιγμή που κυρώθηκε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο από το Κοινοβούλιο, τον Φεβρουάριο του 2010.
4. Η διαδικασία ευαισθητοποίησης του κοινού για τις ξερολιθικές κατασκευές βρίσκεται σε ανοδική πορεία, μέσα από την ενημέρωση και την τοπική δράση φορέων και ατόμων σε περιοχές με ξερολιθικά κτίσματα, προσβλέποντας στη ενεργό συμμετοχή του, αλλά και σε οφέλη από την ανάπτυξη της γεωργίας και των εναλλακτικών μορφών τουρισμού.
5. Η οικονομική κρίση ωθεί στην ανάκαμψη της γεωργίας, με συνακόλουθη την εγκατάσταση νέου ηλικιακά ανθρώπινου δυναμικού στην επαρχία, δίνοντας αναπτυξιακές προοπτικές και σε περιοχές με αναβαθμιδωμένο τοπίο και ξερολιθικές κατασκεύες.
6. Η ένταξη της τέχνης της ξερολιθιάς στον Εθνικό Κατάλογο Στοιχείων Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας, της UNESCO, τον Ιούνιο του 2015 και στη συνέχεια στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Στοιχείων Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της ανθρωπότητας, τον Οκτώβριο του 2018, δίνει άλλη διάσταση στα ξερολιθικά κτίσματα, ως αποτέλεσμα εφαρμογής αυτής της τέχνης. Ωστόσο, παρά το αυξημένο ενδιαφέρον για την τέχνη της ξερολιθιάς και τις ποικίλες δράσεις, διαπιστώνεται η απουσία σχολών μαθητείας και πιστοποίησης των δεξιοτήτων της.
7. Είναι ελπιδοφόρο το γεγονός ότι εκτός από την επιστημονική έρευνα για τα ξερολιθικά κτίσματα, παρατηρείται η τάση συντήρησής τους, καθώς και η κατασκευή νέων, κάθε τύπου, μέσα από τα εργαστήρια και τα σχολεία ξερολιθιάς.
Συγκρίνοντας το ενδιαφέρον που απολαμβάνουν στις αναπτυγμένες χώρες οι ξερολιθικές κατασκευές – όχι μόνο στη διεπιστημονική έρευνα του παρελθόντος και του παρόντος, αλλά και στη διατήρηση των νεότερων ξερολιθικών κατασκευών στο μέλλον –με την παραγνώριση και απαξίωση που έως πρόσφατα τύγχαναν στον ελλαδικό χώρο, γεννιέται επιτακτική η ανάγκη ευαισθητοποίησης τόσο των νεότερων ερευνητών και επιστημόνων, όσο και των πολιτών. Κλείνοντας, τονίζεται ότι αυτή η ανάγκη είναι συνυφασμένη με το μέλλον του πλανήτη και τις κλιματικές αλλαγές, στον βαθμό που οι συνηθέστερες και απλούστερες ξερολιθικές κατασκευές, οι αναλημματικοί τοίχοι των αναβαθμίδων, μπορούν να αποδειχθούν σωτήριοι στην αποτροπή της διάβρωσης του εδάφους και της συνακόλουθης ερημοποίησης του ελλαδικού τοπίου, ιδιαιτέρως των νησιών του Αιγαίου.
Τέλος, ευχαριστώ για την προσοχή σας!
(Η ομιλία της κυρίας Παπαευτυχίου συνοδεύτηκε από 73 εικόνες που πρόβαλε).
Α.Κ.Κ.
