Η συμβολή της Ιεράς Μονής Ζαμπατίνας στη Ζάβιτσα (Αρχοντοχώρι) Ξηρομέρου κατά την εθνική Παλιγγενεσία
Γράφει: ο Νίκος Θεοδ. Μήτσης
Κληρικοί
& Μοναστήρια
Πολύπλευρη, πολύμοχθη και πολυαίμακτη και για τούτο ανυπολόγιστη , είναι η συμβολή του « τετριμμένου ράσου » στους εθνικούς αγώνες κατά τη διάρκεια της μακραίωνης Τουρκοκρατίας. Αυτής της φοβερής « εθνικής » νύχτας , όπως και στη συνέχεια, στη μεγάλη εθνεγερσία του 21.
Είναι σε όλους γνωστό ότι ο κλήρος στους αγώνες τους έθνους έδωσε τα πάντα. Δεν υπάρχει πολεμική περίοδος που να μην συμμετείχε το «τετριμμένο» ράσο κοντά στις λαϊκές εξεγέρσεις και να μη στήριξε έμπρακτα τους αγώνες του. Ο κλήρος ως εκφραστής της θρησκευτικής μας παράδοσης, στάθηκε αναντίρρητα ο φρουρός, η μητέρα και ο τροφός του υπόδουλου Ελληνισμού .
Σε όλη την έκταση της χώρας μας, οι κληρικοί (καλόγεροι ,ιερείς, αρχιμανδρίτες και Επίσκοποι) αποδείχθηκαν υπεράξιοι μαχητές της πίστεως και της πατρίδας, καλοί « στρατιώτες» του Χριστού και της ελευθερίας, που γνώριζαν να βάζουν στο θυμιατό – όταν οι περιστάσεις το απαιτούσαν - «μπαρούτι αντί λιβάνι» και, να συχναλλάζουν τους Ψαλμούς με κλέφτικα τραγούδια ηρωικής μνήμης, ανδρείας και παλικαριάς.
Τέτοιοι κληρικοί παρουσιάστηκαν πολλοί στη Δυτική Ελλάδα, στα γνωστά πέντε βιλαέτια (Ζυγός, Απόκουρο, Βάλτος, Βόνιτσα και Ξηρόμερο). Ποιος ξεχνά τη συμβολή του Επισκόπου των Ρωγών, Ιωσήφ στο μπλοκαρισμένο Μεσολόγγι , του Ιεροθέου Επισκόπου Βονίτσης , του Μητροπολίτη Ιγνάντιου Ουγγροβλαχίας , του Πορφυρίου Επισκόπου της Ακαρνανίας και Αιτωλίας, ή του παπα – Παναγή Μπουγάτσα αυτή την ηρωική παρουσία μέσα στο «φράχτη» του Μεσολογγίου ή του μεγάλου οικονόμου Παντελή Βάλβη που χρημάτισε και εφημέριος του Αγ. Παντελεήμονα στο Μεσολόγγι ;
Ποιος ακόμα θα λησμονήσει τη δράση , σαν μυσταγωγού και κατηχητή των Φιλικών, του Νικηφόρου, αρχιμανδρίτη από τη Ζάβιτσα Ξηρομέρου, που σαν «επιζών λείψανο του Ιερού Αγώνος» ηγουμένευε στη μονή της Παναγίας της Ζαμπατίνας;
Ούτε βέβαια παραγνωρίζονται οι προσπάθειες του ηγούμενου της Παναγίας της Λεσινιώτισσας , Ιωαννίκιου , στα βαλτοτόπια του μοναστηριού του, να κρατά ως Φρούραρχος αλλά και ως ηγούμενος της Παναγίας στο Λεσίνι, άσβηστη τη φλόγα της επαναστάσεως , μαζί με τους οπλαρχηγούς Δήμο Τσέλιο, Γιαννάκη Ράγκο Βασίλη Χασάπη και Θοδωρή Μαγγίνα, μετά τον χαλασμό του Μεσολογγίου ;
Μα υπάρχουν και δεκάδες άλλοι , άγνωστοι , αμνημόνευτοι , ατύμβευτοι , αλιβάνιστοι , που τους αποσκέπασε η λησμονιά και δεν ανάβει κανένα αγιοκέρι στη μνήμη τους, το πρεπούμενο αγιοκέρι της εθνικής μνήμης.
Ξεφυλλίζοντας όμως στα ΓΑΚ , αλλά και λοιπές πρωτογενείς κρατικές αρχειακές πηγές, ο φιλέρευνος ιστοριοδίφης, έχει υποχρέωση να τους ονοματίζει, ώστε να τους γνωρίσουν οι μεταγενέστεροι και να τους καταγράψει στα δίπτυχα της εθνικής ευγνωμοσύνης του Γένους , που με τις δικές τους θυσίες , χάρηκε την πολυπόθητη ελευθερία του.
Ας χαράξουμε τα ονόματα μερικών κληρικών που κατάγονταν από τη Ζάβιτσα Ξηρομέρου, τα οποία ευρέθησαν μπροστά μας στην αέναη και πολύμοχθη έρευνά μας σε κρατικά Αρχεία και που αναντίρρητα προσέφεραν στον τόπο εθνωφελείς υπηρεσίες κι όχι μόνον. Αυτοί οι κληρικοί και κατά χρονολογική δράση, ήταν οι παρακάτω.
ΧΑΛΙΚΙΑΣ Παπακυριάκος: Ηγούμενος στην Ι. Μ του Αγίου Ιωάννη στη θέση Βαλαριά – Αλαμάνα Αρχοντοχωρίου , Ιερά Μονή ιδρυθείσα υπό των Ζαβογιανναίων προεστών το 1692. Ηγουμενεύοντες υπήρξαν στην ίδια εκκλησία και οι : Ανανίας Χαλικιάς , Ευγένιος Χαλδάκης & ο Θεοδόσιος Βουζγώτης.
ΠΑΠΑΣΤΑΜΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ : Κληρικός στο σχήμα και «αντάρτης» στην ψυχή . Ήταν ο συνδετικός κρίκος όλου του Ξηρομέρου , όπου με το ένα χέρι κρατούσε τον Σταυρό και με το άλλο το ντουφέκι. Για τον Αντώνη Παπαστάμο, ο Δημήτριος Παπαντωνόπουλος ή Ακαρνάνος μας αναφέρει, ότι : « Ο Παπαστάμος ήτον εκ χωρίου Ζαβίτσης του Δήμου Σολλίου , Ευπατρίδης Ιερεύς, πολεμικώτατος και φίλος αχώριστος και επιστήθιος του Νικολού Βαρνακιώτου , προπάππος δ΄ εμού του γράφοντος τάδε Δημητρίου Παπαντωνόπουλου Ακαρνάνος » { Πεντηκονταετηρίς της Ελληνικής Επαναστάσεως , εκδ. 1873}
ΖΗΣΙΜΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ : Γεννήθηκε το 1750 στην Ζάβιτσα. Ήταν ο γενάρχης της σημερινής πολυάριθμης οικογενείας των ευπατρίδων Παπαναστασαίων. Ήρθε σε σύγκρουση με τον προύχοντα της Ζάβιτσας, Λαλαστάμο Ζαβογιάννη , με αποτέλεσμα να αυτοεξοριστεί στην κοντινή Λευκάδα ( Εφημερίδα. Νέα του Αρχοντοχωρίου .φ.11 /1986) και να επιστρέψει αρχές του 1800 στο χωριό του μαζί με τους γιούς του Αναγνώστη , Νίκο , Κώστα και Σίμο . Υπήρξε μελωδικότατος και άριστος θρησκευτικός λειτουργός. Πέθανε προτού δει ελεύθερη την πατρίδα του.
ΤΖΗΝΟΣ ΒΕΝΙΑΜΙΝ: Ηγούμενος Ι. Μονή Πόρτα Μπαμπίνης ( Άγιος Γεώργιος). Κατάγονταν από την Ζάβιτσα. Ηγουμένευσε στην Πόρτα Μπμαπίνης στα 1700 μ.χ και προσέφερε μέγιστες υπηρεσίες, τότε, στο υπόδουλο γένος της περιοχής του Ξηρομέρου.
« Εγράφη ο παρών νόμος δια χειρός καμού του αμαρτωλού Καλλινίκου τάχα και Ιερομονάχου του εκ Μακεδονίας. Έτη από κτίσεως κόσμου ζεζ (1707), Ινδικτιόνος – ζ : ηλίου κύκλοι ια΄, σελήνης 3. Από δε θεογόνου ενσάρκου οικονομίας του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, αχηθ (1699): Μαρτίου 3 εις το Άγιον Μοναστήριον του Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου της Πόρτας εις το Ξηρόμερον. Αρχιερατεύοντος του Πανιερωτάτου Λογιωτάτου Κυρίου Γρηγορίου Ναυπάκτου και Άρτης και πάσης Αιτωλίας, ο οποίος εγίνη μετά την καθαίρεσιν του Μελετίου. Ηγουμενεύοντος δε του Παναγιωτάτου λογιωτάτου Κυρίου Βενιαμίν του Τζήνου από την Ζάβιτσα. Και τον αυτόν χρόνον, Φεβρουαρίου β΄, εδιαλαλήθηκαν η αγάπη οπού έκαμεν ο Τούρκος με τον ημπεριάλε της νεμτζίας και με το πρινγγηπάτω της Βενετίας εις τας ημέρας του Σουλτάνου Μουσταφά ».Το παραπάνω σημείωμα έχει γραφεί το 1699.
ΜΠΕΤΖΟΣ ΙΕΡΩΝΥΜΟΣ: Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Ζάβιτσα. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στη Σχολή της Ζάβιτσας στον Αη Θανάση, η οποία ως γνωστόν ιδρύθηκε επί Πατρό Κοσμά το 1765. Κατά την επανάσταση του 1821 διακονούσε στο μοναστήρι της Παναγίας της Ζαμπατίνας, σύμφωνα με έγγραφο των ΓΑΚ (υπ. Παιδείας φ. 25), στο οποίο με περισσή επιμέλεια από τον ίδιο, καταγράφεται το 1835 ότι η τότε κτηματική περιουσία της Ιεράς Μονής Ζαμπατίνας, αποτελούνταν από 438 στρέμματα χωράφια εκ των οποίων τα 38 ήταν Α΄ ποιότητας, τα 260 Β΄ ποιότητας και τα 140 Γ΄ ποιότητας. Ως μοναχός συμμετείχε και στην μάχη του Αετού ( 9 Αυγ. 1822) , στη μάχη της Ζαμπατίνας ( Απρ. 1823). Με την κατάργηση των Μοναστηριών από τον Όθωνα το 1835 σε όσα Μοναστήρια είχαν κάτω από 6 μοναχούς, ο Ιερώνυμος Μπέτζος μόνασε το υπόλοιπο της ζωής του, στην Ιερά Μονή Ρόμβης (Παναγία Ρουμπιάτσα).
ΚΑΡΟΥΣΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ: Κατάγονταν από τη Ζάβιτσα και μόνασε στην Ιερά Μονή της Ζαμπατίνας. Πολέμησε στο Βραχώρι στις 10 Ιουνίου 1821 και αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους, οι οποίοι τον έριξαν στον χειμαρρώδη Αχελώο στον οποίο και βρήκε οικτρό θάνατο .
ΜΠΑΡΚΑΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ: Γεννήθηκε στη Ζάβιτσα. Στην επανάσταση υπήρξε μοναχός στην Ζαμπατίνα και έλαβε μέρος στην μάχη του Αετού. Με την κατάργηση των Μοναστηριών που είχαν κάτω των 6 μοναχών, ο Γεράσιμος Μπάρκας επέλεξε να μείνει εφημέριος του Αγ. Σπυρίδωνος της Ζάβιτσας και ακολούθως προβιβάστηκε σε Αρχιμανδρίτη και υπηρέτησε ως στρατιωτικός ιερέας, φέρνοντας τον βαθμό του Λοχαγού, στο 5ο Τάγμα Οροφυλακής (ΦΕΚ. 9/1853), ακολούθως υπηρέτησε στο 1ο Τάγμα Ακροβολιστών (ΦΕΚ.24/1858, ΦΕΚ.38/1861) και το 1862 υπηρετούσε ως στρατιωτικός Ιερέας Α΄ τάξεως (ΦΕΚ. 31/1862) φέρων τον βαθμό του ταγματάρχη. Μπαρκαίοι σήμερα κατοικούν και στον Καστό Λευκάδος.
ΖΑΒΟΓΙΑΝΝΗΣ ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ : Αρχιμανδρίτης. Κατάγονταν από τη Ζάβιτσα και ηγουμένευσε γύρω στα 1810 ως 1834 όπως φαίνεται από έγγραφα των ΓΑΚ (Μοναστηριακά, φάκ.140). Ήταν Φιλικός και μυσταγωγός και κατηχητής των υποψηφίων μελών για τη Φιλική εταιρεία. Ήταν από τους κληρικούς που γνώριζαν να βάζουν στο θυμιατό – όταν χρειάζονταν – μπαρούτι αντί για λιβάνι και να συχναλλάζει τους ιερούς ψαλμούς με κλέφτικα τραγούδια, το δε καριοφίλι του συναγωνίζονταν, αν χρειάζονταν, με το χαρμπί και το σπαθί του, που τα είχε μονίμως ζωσμένα στο σελάχι του. Υπήρξε η σημαντικότερη ιερατική μορφή από το Ξηρόμερο καθ΄ όλη τη διάρκεια του ιερού αγώνα (1821-1829). Πήρε μέρος στις μάχες του Αετού, στο Βραχώρι και στη μάχη στην Ζαμπατίνα .
Το μοναστήρι της Ζαμπατίνας, επί Νικηφόρου, ήταν κέντρο κλεφταρματολισμού και φιλοξένησε πολλούς οπλαρχηγούς, συσκεπτόμενους με άλλους φιλικούς για τα της επαναστάσεως .
Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, επισκεπτόμενος πριν την επανάσταση το Ξηρόμερο (Απομν. Μακρυγιάννη /σελ.22) φιλοξενήθηκε από τον Ηγούμενο Νικηφόρο στην Παναγία της Ζαμπατίνας και συναντήθηκε με τους Κων/νο Καραπάνο , Φώτιο Καραπάνο, Γεώργιο Βαρνακιώτη, Δήμο Τσέλιο, Γεώργιο Τσόγκα, Ανδρέα Γριβογιώργο κλπ οπλαρχηγούς του Ξηρομέρου και συζήτησαν τα της επαναστάσεως .
Υπήρξε ο Νικηφόρος, ο συντάκτης και , ο ευλογών τη Διακήρυξη της επανάστασης στο Ξηρόμερο, που υπογράφηκε στο Μοναστήρι της Ζαμπατίνας από τον στρατηγό Γεώργιο Νικολού Βαρνακιώτη στις 25 Μαΐου 1821 και μοιράστηκε σε εκατοντάδες αντίγραφα στα χωριά της επαρχίας Ξηρομέρου { Εφημ. ΝΕΑ του Αρχοντοχωρίου / φ. 27 /1988 , Εφημ. Ξηρόμερο /φ.35, σελ.4 /1992, Φυσετζίδου επιστολαί / εκδ.1893, σελ. 265}.
Ο δε Δημήτριος Παπαντωνόπουλος ή Ακαρνάνος μας αναφέρει το 1873 στην Πεντηκονταετηρίδα του για τον Νικηφόρο Ζαβογιάννη και τα παρακάτω :
« Ο αοίδιμος Νικηφόρος ο αρχιμανδρίτης , ο ένδοξος και επίσημος ούτος καλόγηρος , ο ένθερμος της ελευθερίας ζηλωτής, μεγάλως συντέλεσεν εις τον υπέρ πίστεως και πατρίδος ιερόν αγώνα , είτε ως μυσταγωγός και κατηχητής των Φιλικών , είτε ως εξ απορρήτων πνευματικός μυστηριώδης ελευσίνιος τηλέγραφος του Αρχιεπισκόπου Άρτης του Πορφυρίου και του επισκόπου Δανιήλ Βονίτζης του εκ Κατοχής , είτε ως πολεμιστής πυρίμαχος και σιδηροφόρος και τοιουτοτρόπως τω όντι περίφημος πολιτικός καλόγηρος της εποχής του ανεδείχθη. Αυτός εχειροτόνησε όλους τους εν τη Ακαρνανία καλογήρους ηγουμένους των διαλυθέντων μοναστηρίων έτι τινάς τούτων άκοντας….»
Η διακήρυξη της επανάστασης στο Ξηρόμερο στις 25 Μαΐου 1821 που συντάχτηκε και υπογράφηκε στην Ιερά Μονή της Ζαμπατίνας δια υπογραφής του στρατηγού Γεωργάκη Νικολού Βαρνακιώτη
ΖΑΒΟΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ : Ήταν ανιψιός του Νικηφόρου και απόγονος της μεγάλης οικογένειας των Ζαβογιανναίων. Πολέμησε στην φρικώδη μάχη στον Αετό Ξηρομέρου (9 Αυγ.1822) και μόνασε στην Ιερά Μονή Ρόμβης και στην οποία ηγουμένευσε επί σειρά ετών. Από ένα συμβόλαιο του υποθηκοφυλακείου της Βόνιτσας φαίνεται ότι το 1878 βρισκόταν στη ζωή και ήταν ηγούμενος της Ρόμβης. Απεβίωσε σε ηλικία 95 ετών και ενταφιάστηκε στην Ιερά Μονή της Ρόμβης .
ΖΑΜΠΑΤΙΝΑ
Το Μοναστήρι της Ζαμπατίνας βρίσκεται μία ώρα περίπου με τα πόδια ( 15΄ με το αυτοκίνητο ) και Νοτιοανατολικά του Αρχοντοχωρίου . Οι γραπτές πηγές, περί της ιδρύσεως του είναι ελάχιστες , λειψές και θολές , γιατί η διάλυσή του από τους προτεστάντες Βαυαρούς το 1834, είχε πάρει τη βιβλική μορφή της καταστροφής.
Ακόμη και η αναδίφηση στα ΓΑΚ φάκελος Μοναστηριακά (αριθ.108, 173-175) δεν αποκομίζονται μεγάλα και ουσιαστικά κέρδη , παρά , μία αναφορά σε γενόμενη πυρκαγιά του Μοναστηριού το έτος 1837.... καθώς και τον μετέπειτα δικαστικό αγώνα της δημοτικής αρχής για τη ζημιά που προξενήθηκε από την πυρκαγιά.
Η παράδοση και κάποιες ιστορικές καταγραφές ( Εφημερίδα / ΝΕΑ του ΑΡΧΟΝΤΟΧΩΡΙΟΥ / φ. 27/ σελ. 3 / εκδ. 1988) από τον αείμνηστο Γεώργιο Δ. Παπαδημητρίου, φέρουν ότι το Μοναστήρι ιδρύθηκε πολύ πριν το 1730 από τον προύχοντα Ζαμπατίνα , όταν η εικόνα της Παναγίας έφυγε από τα Καλάβρυτα και κατ΄ άλλους από την Ζάκυνθο και ήρθε στην Ζάβιτσα.
Η παράδοση μας αναφέρει ότι, ο Ζαμπατίνας την αναζήτησε και την εντόπισε στο Καλοβούνι στη Ζάβιτσα, μέσα στα πουρνάρια στη λαγκάδα του βουνού. Ήρθε με συνοδεία ο Ζαμπατίνας στη Ζάβιτσα, την πήρε και αναχώρησε για τα Καλάβρυτα.
Η Παναγία της Ζαμπατίνας ( φωτο. 1977)
Στο δρόμο κατάκοποι σταμάτησαν σε ένα δέντρο για να κοιμηθούν. Τη νύχτα ένας απρόσμενος κεραυνός τους ξύπνησε έντρομους.
Και πανικόβλητοι αντίκρισαν την εικόνα να αιωρείται και να λέει στον κτήτορα τον Ζαμπατίνα, τα εξής .“ Έφυγα από τον καλό τόπο και τον κακό κόσμο. Και ήρθα στον κακό τόπο και τον καλό κόσμο ”.
Τότε ο Ζαμπατίνας , αντιλήφθηκε ότι η θέση της Παναγίας ήταν στο Καλοβούνι της Ζάβιτσας. Επέστρεψε στο σημείο ανεύρεσης της εικόνας και ανήγειρε το Μοναστήρι. Και αυτός παρέμεινε ως πρώτος Ηγούμενος με το όνομα Μάριος, λατρεύων με κάθε ευλάβεια την αγία και θαυματουργό εικόνα της Παναγίας. Ο δε πιστός του υπηρέτης, παρέμεινε κι αυτός ως καλόγερος. Και φρόντισε να την προικίσει με όλα τα υπάρχοντά του. Οι θεοσεβείς πρόγονοί μας, ονόμασαν την περιοχή της Ιεράς Μονής « Ζαμπατίνα » , την δε εικόνα της «Ζαμπατινιώτισσα».
Αργότερα στα 1733 όταν Πατριάρχης Κων/λεως ήταν ο Σεραφείμ Α΄ , ο και εξ Ακαρνανίας ορμώμενος ( Παραδείσι- Μοναστηράκι Βονίτσης ), οι κάτοικοι της Ζάβιτσας είχαν την θεϊκή έμπνευση να γράψουν και να ζητήσουν την συμπαράσταση του συμπατριώτη τους Πατριάρχη.
Ο Πατριάρχης ενήργησε κεραυνοβόλα. Έστειλε μια εκκλησιαστική φυσιογνωμία τον Αρχιμανδρίτη Μεθόδιο για να επιμεληθεί της Ιεράς Μονής ως Ηγούμενος. Ο Μεθόδιος ανήγειρε εκ θεμελίων το μοναστήρι και εργάστηκε πολυειδώς και πολυτρόπως και ανέπτυξε αξιόλογη δράση από κάθε πλευρά. Ο Μεθόδιος ιδρύει Αλληλοδιδακτικό Σχολείο και κατέστησε την Μονή μεγάλου βεληνεκούς στην περιοχή. Την μετέβαλε σε βωμό πίστης και πνευματικό λίκνο της περιοχής. Παράλληλα δε, ο Μεθόδιος, ασκούσε και τα καθήκοντα του Έξαρχου στους Δήμους Σολλίου ( Μύτικας) και Εχίνου (Κατούνα).
Μια άλλη γνωστή προσωπικότητα που πέρασε από το Μοναστήρι της Ζαμπατίνας ως Ηγούμενος ήταν ο ιατροφιλόσοφος Δανιήλ. Λέγεται ότι ήρθε από τους Αγίους Τόπους. Είχε αναλάβει τη Σχολή της Ζάβιτσας που είχε ιδρύσει το 1765 στον Αη Θανάση ο Πατρό Κοσμάς ο Αιτωλός. Σημαντική φυσιογνωμία του Μοναστηριού υπήρξε και ο Μοναχός Μάξιμος ο οποίος κλείστηκε στο Μεσολόγγι για να λαμπαδιαστεί μέσα στον ανεμόμυλο με τον Χρήστο Καψάλη.
Επίσης ο ιεροκήρυκας – Μοναχός Παύλος από την οικογένεια Καραμπούλη της Κομποτής ο οποίος αποκεφαλίστηκε από τους Τουρκαλβανούς. Στην Ιερά Μονή υπηρέτησε ως δάσκαλος και ο Φιλικός Μοναχός Παρθένιος ο οποίος είχε και αυτός την ίδια τύχη με τον Παύλο. Ένας άλλος Μοναχός και από τους τελευταίους ήταν και ο Ιερόθεος ο Λεοντόκαρδος που είχε έρθει από το Βουκουρέστι.
Στην Ιερά Μονή της Ζαμπατίνας, παρά την στενότητα του χώρου, μόναζαν πολλοί Καλόγεροι. Οι περισσότεροι κατοικούσαν σε καλύβες, άλλοι ασκητεύοντας και άλλοι καλλιεργώντας τα κτήματα του Μοναστηριού.
Η Ιερά Μονή διατηρούσε επίσης εκτός της Σχολής και λεπροκομείο – φυσικά με εκείνες τις δυνατότητες που είχε- και περιέθαλπε τους λεπρούς της περιοχής, καθώς και Μετόχιο στην Κομποτή με αρκετή περιουσία που χρησιμοποιείτο σαν Ορφανοτροφείο για τα ορφανά του αγώνα.
Οι αγωνιστές της θρυλικής και λαμπρότατης μάχης στον Αετό Ξηρομέρου (9 Αυγ. 1822) υπό τον αήττητο Γεώργιο Νικολού Βαρνακιώτη και τον Θεόδωρο Γρίβα , στην Ιερά Μονή της Ζαμαπτίνας ορκίστηκαν και οι δύο , ασπαζόμενοι την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας και τον Σταυρό , με τη φράση “ Ελευθερία ή Θάνατος” και κοινώνησαν των αχράντων μυστηρίων. Και με τη βοήθεια της Ζαμπατινιώτισσας πέταξαν για τη δόξα της μάχης του Αετού Ξηρομέρου και εμπόδισαν τον αλαζονικό Ρεσίτ Κιουταχή πασά ν΄ανοίξει τις πύλες του Ξηρομέρου και να οπισθοχωρήσει καταματωμένος, τσακισμένος και ντροπιασμένος πίσω στον Καρβασαρά που είχε το ορδί του αποτελούμενο επέκεινα των 4000 τουρκαλβανών.
Ο Γεώργιος Βαρνακιώτης που είχε προγραφεί από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο , δεν έφευγε για τη μάχη προτού προσκυνήσει την «Παναγία την Ζαμπατινιώτισσα». Πολλά δε ήταν τα αφιερώματα του Βαρνακιώτη στην Παναγία, το σπουδαιότερο ήταν το τρόπαιο από τη μάχη του Αετού, το ξίφος του Κιουταχή.
Στο Μοναστήρι είχε σχεδόν μόνιμα το Τσαρδί του , ο μπροστάρης γενναίος Ξηρομερίτης στρατηγός , Δήμος Τσέλιος ή Γεροδήμος. Τακτικός επισκέπτης του Μοναστηριού ήταν και ο ευεργέτης του Γένους, ο μεγάλος και πανσέβαστος λαοδάσκαλος Πάτερ Κοσμάς ο Αιτωλός.
Τέλος επισημαίνουμε και ένα ιστορικό γεγονός που αγκαλιάζει την Ιερά Μονή της Ζαμπατίνας, το οποίο είναι η προκήρυξη της επανάστασης του 1821 στο Ξηρόμερο, που όπως προείπαμε , γράφτηκε και ευλογήθηκε δια χειρός και Ηγουμένου αυτής , Νικηφόρου Ζαβογιάννη, στις 25 Μαΐου 1821 και υπογράφηκε από τον στρατηγό Γεώργιο Νικολού Βαρνακιώτη { Εφημ. ΝΕΑ του Αρχοντοχωρίου / φ. 27 /1988 , Εφημ. Ξηρόμερο / φ.35, σελ.4 /1992, Φυσετζίδου επιστολαί / εκδ. 1893, σελ. 265}.
Η Ιερά Μονή της Ζαμπατίνας η οποία άλλοτε γνώρισε μέρες δόξας και ισχύος , μοιραία με το βασιλικό Διάταγμα του 1833 των Βαυαρών Αντιβασιλέων ( ΄Αρμασμπερκ , Μάουερ , Χεϊδεν ) έμελλε να εξαφανιστεί, καθότι είχε κάτω από έξι μοναχούς στο δυναμολόγιό της και σύμφωνα με το βασιλικό Διάταγμα δεν μπορούσε να λειτουργήσει η Μονή. Η δε εκκλησία της Ζαμπατίνας να καταπέσει σε έρημο εκκλησάκι, γιατί θεωρήθηκε “ έρημος και διαρπαζομένη”.
Λεηλατήθηκε η Ζαμπατινιώτισσα από τους Προτεστάντες του Όθωνα κατά ληστρικό τρόπο. Πήραν το αργυροπένδυτο Ευαγγέλιο, δωρεά του Λόγιου -προεστού και Δασκάλου, Κων/νου Καραπάνου, ένα εξαίρετο τέχνης σταυρό, δύο ασημένια εξαπτέρυγα, παλιά χρυσοποίκιλτα άμφια κλπ. Την δε βιβλιοθήκη που είχε πολύτιμα βιβλία, έκδοση Βενετίας, την σκόρπισαν ένθεν και ένθεν.
Το βασιλικό Διάταγμα 25 Σεπτ. / 8 Οκτωβ. 1833 με το οποίο καταργούνταν Μοναστήρια που είχαν υπό την δικαιοδοσία τους κάτω από έξι (6) Μοναχούς. ( ΓΑΚ / Μοναστ. φ. 1 )
Έγγραφο των ΓΑΚ στο οποίο υπογράφει ο Δήμαρχος Σολλίου (Μύτικας) Γεώργιος Ταμπουράς ή Υψηλάντης ( καταγόμενος από τη Ζάβιτσα ) στις 19 Μαΐου 1840 και ο πληρεξούσιος δικηγόρος της βασιλικής Εκκλησιαστικής Γραμματείας Σπύρος Μανωλάτος , το οποίο αφορούσε τον δικαστικό αγώνα σε προξενηθείσα πυρκαγιά σε άμπελο 50 στρεμμάτων στην Ζαμπατίνα ( Γκέλ τ΄ αμπέλι ) περιουσιακό στοιχείο του Εκκλησιαστικού Ταμείου στο Μεσολόγγι . Πρόκειται για μια πυρκαγιά που έγινε στις 2 Αυγούστου 1839 και ξεκίνησε από τη θέση Σώματα και Άγιο Νικόλαο (περιφέρεια Ζαβίτσης), διαδόθηκε ταχέως και έφθασε ως το μοναστήρι της Παναγίας της Ζαμπατίνας και αφάνισε τον αμπελώνα της Μονής στη θέση Γκέλ τ΄Αμπέλι 1500m από το Μοναστήρι( ΥΕΔΕ. Φ.175 /Μοναστηριακά )
Δυστυχώς και πρόσφατα (πριν 40 -50 χρόνια), τα ολόχρυσα τεμάχια σε μέγεθος καρυδιού που κοσμούσαν τις τέσσερες γωνίες της θαυματουργού εικόνας της Παναγίας της Ζαμπατινιώτισσας εξαφανίστηκαν από ιερόσυλους.
Η τεράστια κτηματική περιουσία μεταβιβάστηκε στο Εκκλησιαστικό Συμβούλιο που ιδρύθηκε το 1834. Τελικά έπειτα από μακρές διαδικασίες η περιουσία απαλλοτριώθηκε το 1958 και μοιράστηκε στους ακτήμονες του Αρχοντοχωρίου.
Τα ελάχιστα χωράφια της Ιεράς Μονής και η στέρνα αυτής, σήμερα υπενοικιάζονται , δια δημοπρασίας, έναντι ευτελούς αμοιβής.
Η εικόνα της Παναγίας της Ζαμπατινιώτισσας
Αυτό το άστρο της λευτεριάς , το Μοναστήρι της Παναγίας της Ζαμπατινιώτισσας , που γεννήθηκε μέσα στους καπνούς και τ΄ αποκαΐδια της μεγάλης νύχτας και σήμερα είναι ένας χώρος βιβλικός, ειρήνης και βαθύτατης σιωπής, εγκαταλελειμμένος, μισοχαλασμένος από το διάβα των αιώνων και δίνει την εντύπωση νέκρας, με μοναδικούς κατοίκους τα πουλιά και τ΄αγρίμια, πρέπει κατά την ταπεινή μας γνώμη, να ξαναβρεί τον προορισμό του και να ξανανιώσει τους ψαλμούς των Μοναχών κι όχι να εορτάζει μόνον μία φορά τον χρόνο (23 Αυγο
Νίκος Θεοδ. Μήτσης
Αρχοντοχώρι (Ζάβιτσα) Ξηρομέρου
